“Açe: Barış Kapısı” başlıklı eserimizde yer alan bu bölümde kısaca, Endonezya Cumhuriyeti’nin siyasal bağımsızlığına, bu süreçte Açe’nin ve Açelilerin oynadığı role değiniyoruz.
ENDONEZYA BAĞIMSIZLIK MÜCADELESİNDE AÇE’NİN ROLÜ
500 yıllık bir geçmişe sahip olan Açe İslam Sultanlığı’nın 20. yüzyılın başlarında (1903) tarihe karışması üzerine, Açe’de yeni dönem başladı. Bununla birlikte, Hollanda’nın Açe’deki hakimiyeti bazı bölgelerle sınırlı oldu. Bu süreçte Açe’de halkın öncüsü konumundaki ve 1939 yılında Davud Beureueh tarafından kurulan Açe Alimler Birliği (PUSA-Persatuan Ulama Seluruh Aceh) adlı kuruluşta biraraya gelen dini liderler, Hollanda sömürgesine karşı mücadelelerini yer yer devam ettirdiler ve bağımsızlık mücadelesinin öncüleri oldular. Bu çabalarını sadece Açe’nin bağımsızlığı için değil, aynı zamanda, Endonezya Takımadaları’nda Hollanda sömürgeciliğine karşı verilen bağımsızlık mücadelesine verdikleri destekle de gösterdiler. Japonların bölgeyi terk etmelerinin ardından Hollanda yeniden Endonezya Takımadaları’nda hakimiyet kurmayı plânlıyordu. 1945-49 yılları arasında, Takımadalar’da Hollanda’nın giremediği ve tam anlamıyla bağımsız olan tek bölge Açe’ydi.
Açelilerin, Cava’da sürdürülen Hollanda karşıtı milli mücadeleye gerek insan gerek mali destek sağlanması konusunda da büyük katkısı oldu.[1]Bu işbirliğinin çeşitli nedenleri vardır. Birincisi, Açe’nin de facto bağımsızlığı, verdikleri mücadele ve sağladıkları maddi yardım Cava milliyetçilerine ilham ve güç kaynağı oldu. Öte yandan, Hollandalıların Cava’da yeniden hakimiyet tesis etmeleri, kısa vadede Açe’nin yeniden Hollandalılar eline geçmesine yol açabilecekti. Açelilerin, Endonezya bağımsızlığı sürecinde oynadıkları bu rol nedeniyledir ki, Cumhuriyet’in kurucu babaları, Açe’ye karşı minnet borçlarını dönemin Açe yönetiminin toplumsal, ekonomi ve siyaset alanlarında özerklik taleplerini dikkate alacaklarına söz verdiler. Bu süreçte Açeli liderleri, 17 Ağustos 1945 tarihinden ilân edilen Endonezya Cumhuriyeti’nin başkenti Cakarta’daki siyasi gelişmelere karışmamayı ve gelişmeleri uzaktan izlemeyi tercih ettiler. Cakarta yönetimi, 1945-49 yılları arasında Davud Beureueh, Açe’nin sivil ve askeri valisi kabul etti.[2] BM’nin de desteğiyle 1949 yılında Hollanda, Endonezya Cumhuriyeti adıyla kurulan yeni devletin tam bağımsızlığını kabul etti. Bunun üzerine, siyasal anlamda güç kazanan Cakarta yönetimi, Açelilere verdiği sözü yerine getirmedi. Cakarta’dan gönderilen sivil yöneticilerle merkeziyetçi yaklaşıma başvurduklarını ve verdikleri sözleri unuttuklarını açıkça ortaya koydular. Bu gelişme Açe’de büyük hayal kırıklığına sebep oldu.
Bağımsızlık Sonrası Açe’de Siyasal Gelişmeler
Bağımsızlığın ilân edilmesinin ardından Cava yönetimi, Endonezya adalarındaki diğer halkları ‘Endonezyalı’ adı altında birleştirme gayreti güderken, ekonomik ve siyasal anlamda da baskı rejimine tabi tutmaya başladı. Ülkenin önemli siyasal partilerinden olan Endonezya Milliyetçi Partisi’nin (PNI) başına geçen Sukarno bu yöndeki çalışmalarda önemli rol oynadı. Seküler bir anlayışa sahip olan Cakarta yönetimi, Açe üzerindeki kontrolünü Diyanet İşleri ve eğitim sistemi aracılığıyla sağlamaya çalıştı.
1951 yılı başlarında çıkarılan bir kanunla eyalet statüsünün kaldırılarak yeni kurulan Kuzey Sumatra Eyaleti’ne bağlanması kararı üzerine Açeliler 1953 yılında, PUSA önderliğinde, merkezi hükümete isyan hareketi başlattı. Açe halkının, Kuzey Sumatra Eyaleti’ne bağlanmayı reddetmesinin nedeni, bu bölgede Batak adıyla bilinen ve ağırlıklı olarak Hıristiyan dinine mensup halkla hiçbir ortak tarihi bağın bulunmaması yatar.[3]Açe’nin güçlü ismi ve devrim öncülerinden olan Davud Beureueh, Cakarta Hükümeti’nin, İçişleri Bakanı olması teklifini reddederek gelişmeleri izlemeye başladı.[4]Beureueh, bu dönemde Cakarta siyasal yaşamında etkin rol alan Masyumi[5]adlı siyasal İslamcı partiyle yakınlık kurdu. Masyumi’nin merkezi hükümetlerde önemli roller alması nedeniyle, Açe’de herhangi bir şiddet hareketine girişilmedi. 1952 yılında, merkezi hükümetin Açe’ye verilen sözü tutmayacağı anlaşıldığında, Açeli liderler Orta Cava’da başlayan Darul İslam Hareketi[6]ile temasa geçtiler.[7]1953 yılında Cakarta yönetiminin askeri birlikleri Açe’ye göndermesiyle, 19 Eylül 1953 tarihinde Beureueh ve Açe Alimler Konseyi (PUSA), bir İslam beldesi olan Açe’de yeni cumhuriyetin ideolojisi olan beş ilkeden müteşekkil Panca Sila’yı tanımadıklarını ilân ederek[8]Açe halkının ve bölgedeki askeri birliklerin desteği ile İslam devleti ilân ederek mücadeleyi kırsalda sürdürmeye başladı.[9]Ordunun bölgedeki varlığı, bizzat ordu yetkililerinin 1956 yılında Açe bağımsızlık yanlılarına görüşme çağrısında bulunmalarına kadar devam etti. Merkezi hükümetle anlaşmalar 1957 yılında başladı. Bunun üzerine, 1959 yılında Açe’ye Özel Bölge Statüsü (Daerah Istimewa) verildi. 1961’de imzalanan anlaşma ile yürürlüğe girdi.[10]Bu sayede Açe, din, yasa ve eğitim konusunda özerk bir yapıya kavuşmuş, Özel Bölge Statüsü 1976’ya değin sürdü. Ancak Açe’ye verilen otonom yapı Açe’yi Endonezya’ya bağlarken, Cakarta’daki siyasal gelişmelere paralel olarak Açe üzerindeki baskılar da devam etti.
[1]Nazaruddin Sjamsuddin, The Republican Revolt -A Study of The Acehnese Rebellion-, s. 1; C. Van Dijk, Rebellion Under The Banner of Islam -The Darul Islam in Indonesia-, The Hague-Martinus Nijhoff, 1981, s. 286.
[2]Nazaruddin, a.g.e., s. 27.
[3] Martinkus, s. 55.
[4] A.g.e., s. 50.
[5]17 Ağustos 1945 tarihinde Endonezya bağımsızlığı ilân edilmesinin ardından, sömürge döneminde yasaklanmış olan siyasi parti kurulmasının önündeki temel engel aşılmış oldu. Yeni kurulan cumhuriyet, siyasi partilerin kurulması ile halkın bağımsızlık konusundaki kararlılığının devamının sağlanacağı düşüncesiyle siyasi partilerin açılmasına olanak tanıdı. Bu bağlamda, kısa sürede pek çok siyasi partinin kurulduğu görülür. Bu dönemde kurulan tek İslam partisi Masyumi’dir. Kökeni 1942 yılına uzanan Masyumi (Consultative Council of Indonesian Muslims), Endonezya bağımsızlığında önemli rolü olan İslami renklere sahipbir siyasi harekettir. Masyumi’nin siyasal partiye dönüşmesi, 7 Kasım 1945 tarihinde Endonezya Müslüman Ümmet Kongresi’nde kurulması kararlaştırıldı. Kongre’de alınan kararlar şöyledir:
a) Endonezya Müslüman Ümmet Partisi (Masjumi: Majlis Syuro Muslimin Indonesia adında bir İslamcı partinin kurulması;
b) Masyumi, ülkedeki tek İslamcı siyasi partidir ve Masyumi’den başka İslamcı parti kurulmayacaktır.
c) Masyumi, Endonezya Müslümanlarının siyaset sahnesinde kaderinin belirlenmesinde rol oynayacaktır.
Partinin ilk genel başkanı 1949 ve 1958 yılları arasında Muhammed Natsir oldu. Natsir’in amacı parti vasıtasıyla dava hareketinin devam etmesidir. (Bkz.: Arif Hizbullah Sualman, Muhammad Natsir (1908-1993): His Role in the Development of Islamic Da’wah in Indonesia, International Islamic University Malaysia, 1995, s. 92-3-4; Muhammad Asyari, The Rise of the Masjumi Party in Indonesia and The Role of the ‘Ulama’ in its Early Development (1945-1952), MA Thesis, Institute of Islamic Studies McGill University Montreal, October, 1976, s. 54; Harry J. Benda, The Crescent and The Rising Sun -Indonesian Islam Under the Japanese Occupation 1942-1945, W. Van Hoeve Ltd, The Hague and Bandung, 1958, s. 151-2)
[6]Darul İslam hareketi’nin kökeni, Kartosowirjo’nun, Endonezya’da İslam devleti kurma iddiasını ilk olarak 14 Ağustos 1945 tarihinde gündeme getirmesine dayanır. Ancak, bağımsızlığın ilân edildiği 17 Ağustos 1945’te Endonezya Cumhuriyeti’nin kurucu babaları ile görüş birliğine vararak yeni yönetime destek verdi. Kartosowirjo, 1945 yılı Kasım ayında kurulan Masyumi Partisi’de birinci sekreterlik görevini yürütmeye başladı. Endonezya’daki iç siyasi gelişmeler sonucu, Kartosowirjo, 7 Ağustos 1949 tarihinde Batı Cava’da ‘Endonezya İslam Devleti’ni kurma hedefi ile faaliyetlerine yeniden başladı. Söz konusu hareket, kısa sürede Orta Cava, Güney Kalimantan (Borneo), Güney Sulawesi (Celebes) ve Açe’ye yayıldı. Hareket, aynı zamanda, etkisini Güney Sulawesi’deki gelişmelerden etkilenerek Lesser Sunda Adaları, Molukkas ve Halmahera’da da gösterdi. Ancak bu son üç merkezde gerilla hareketi niteliğini kazanamadı. 1960’lı yılların başlarına kadar Endonezya Ordusu bu hareketi kontrol altına almayı başaramadı. Batı Cava’da 1962, Kalimantan’da 1963 ve Sulawesi’de ise 1965 yılında ordu gerilla hareketi niteliğindeki Darul İslam hareketini bastırdı. Hareketin diğer bölgelerdeki varlığı da kısa sürede varlığını yitirdi. (C. Van Dijk, Rebellion under the Banner of Islam -The Darul Islam in Indonesia-, s. 1, 81; M. C. Ricklefs, A History of Modern Indonesia, s. 215; Effendy, s. 35).
[7] Martinkus, s. 51.
[8] Ricklefs, s. 235; Nazaruddin Sjamsuddin, “The Acehnese Rebellion of 1953: Some Outlines”, s. 62.
[9]Nazaruddin Sjamsuddin, “The Acehnese Rebellion of 1953: Some Outlines”, Solidarity, Vol X, No. 6, July-August, Manila, 1975, s. 62.
[10]C. Van Dijk, a.g.e., s. 2; Nazaruddin Sjamsuddin, The Republican Revolt -A Study of The Acehnese Rebellion-, s. 12; Martinkus, s. 53-55.