Mehmet Özay 15.05.2017
Çin devlet başkanı Şi Cinping’in 2013 yılında ortaya attığı İpek Yolu projesi artık küresel gündemde. 14-15 Mayıs günlerinde 29 ülkenin devlet ve hükümet başkanının ağırlandığı Pekin’deki toplantılarda, Tek Yol-Tek Kuşak adıyla söz konusu İpek Yolu projesi kullanışlı hale getirilmeye çalışılıyor. Çin yönetiminin günümüzde en önemli dış politikası olarak gündeme gelen ve hatta yüzyılın projesi olarak değerlendirilen bu gelişme, tarihi İpek Yolu güzergâhının yeniden canlandırılması kadar, bundan öte anlam/lar/ıyla dikkat çekiyor.
Çin’in küresel sorumluluğu
Çin, 1949 yılından bu yana komünist ideolojiyle idare edilirken, özellikle son otuz yılda da Batı’nın liberal ticaret politikalarını uygulayan bir ülke. Ekonomik kalkınmışlık düzeyine ulaşan Çin, bugün İpek Yolu projesinde tanık olunduğu üzere, siyasal rejimiyle çelişkilerine hiç değinmeden bu gelişmişliğini, küresel bir vizyon çerçevesinde diğer ülkelere sunan ve hatta bunu “yatırım fonlarıyla” desteklemeye matuf bir nitelik arz ediyor. Bu noktada, “karşımızda hangi Çin var? sorusu kadar, “Çin yönetimi bu proje ile neyi hedefliyor?” soruları üzerinde durulmayı hak ediyor.
Bu gelişme hiç kuşku yok ki, Başkan Şi Cinping’in 2013 yılı başında yaptığı başkanlık konuşmasında dile getirdiği ve ülkede reform ve rönesans yönelimli bir gelişmeye kapı aralanacağını ifade eden konuşmasıyla bağlantılı. Cinping bir yandan siyasi bir rejim olarak komünizmi temsil eden partiye karşı sorumluluk taşıyor. Öte yandan, ülkenin yönünü liberal ekonomiye çevirmeye başladığı 1970’li yılların ikinci yarısından bu yana giderek daha çok eklemlenilen küresel kapitalizme karşı da bir sorumluluk içerisinde. Bugün gelinen noktada, Başkan Cinping bu eklemlenmeyi iç ve dış faktörlerin de tetiklemesiyle bir küresel güç olmaya doğru ilerletme arzusunda. Bunun pratikteki karşılığı ise, ülke içerisinde uzun dönem iki haneli ekonomik büyümedeki düşüşten yeniden yükselişe geçmek, küresel plânda ise İpek Yolu gibi büyük vaatler içeren bir projenin inisiyatifini üstlenmek.
Ulusaldan küresele Çin kalkınmışlığı
Son otuz yıldaki ekonomik kalkınmışlığın, ülkenin batı ve güney sahillerindeki bölgelerle sınırlı oluşu, ülkede bir tür rekabeti ve de toplumsal huzursuzluğu körüklediğine kuşku yok. Bu noktada, Şi Cinping gibi vizyoner bir başkan ve yakın çevresi, bir süredir ekonomideki gerilemeyi ve durağanlığı ateşleyecek bir açılım peşinde. Kaldı ki, nüfusu bir milyarı aşan ülkenin bugüne kadarki kalkınma hamlelerinden arzu edilen payı almamış farklı bölgelerdeki geniş toplum kesimleri de, kalkınma hamlelerinden pay almanın beklentisi içerisinde.
Bu nedenle, ülkenin kuzey, doğu ve batı bölgelerinde eyaletlerde de kalkınma hamlelerini birer birer hayata geçirilmesi hedefleniyor. Bu anlamda, merkeze ve deniz ulaşım ağına kapalı bu bölgelerin yeni bir modelle kalkınma süreçlerine eklemlenmeleri söz konusu. Bunun en önemli yolu geçmişte bu bölgelerin nasıl rol oynadıklarının analiziyle ilgili. İşte bu noktada, Çin yönetimi tarihi ve geleneksel İpek Yolu’nu gündeme taşıyarak, ülkenin kalkınma süreçlerini merkezden çepere yayma yolunu arıyor. Bu noktada, bu ulusal kalkınma politikası daha geniş perspektifteki İpek Yolu projesinin bir aşamasını oluşturuyor. Çin’in orta ve batı bölgelerinden başlayacak ve Orta Asya, Güney Asya ekseninden Avrupa kıtasına ulaşacak İpek Yolu projesi de Çin’in yukarıda dikkat çekilen kamuya bağlı alt yapı ve yatırım şirketleri merkezli kalkınmacı süreci örnek alacak. Bu süreçte, İpek Yolu’nun geçeceği ülkelerde de benzer yatırım profilinin ortaya çıkacağı konusunda güçlü emareler var. Öyle gözüküyor ki, Çin yönetimi, ulusal bütünlük içerisinde Güney-Güneydoğu Asya ile Doğu ve Batı Avrupa ile yolları kesiştirecek küresel bir ağa imza atma peşinde.
Bu proje, Çin’in tarihi geçmişten ilham alan ilk projesi değil. Güney Çin Denizi’nde egemenlik iddialarını gündeme getiren Çin yönetiminin en güçlü referans kaynağı tarih olduğu biliniyor. Ancak Şi Cinping önderliğinde Çin yönetimi bugün, İpek Yolu projesiyle Güney Çin Denizi yaklaşımından farklılık arz edecek ve hatta çelişecek şekilde küresel bir vizyonun liderliğine kapı aralamaya çalışıyor. Çelişecek diyoruz, çünkü Çin’in Güney Çin Denizi’ndeki askeri ve sivil yapılaşmasının bölge ülkeleri ve küresel ticarette söz sahibi ülkelerce, serbest ticareti faaliyetleri engelleyici olacağı gerekçesiyle tepkiyle karşılanıyor.
İpek Yolu küresel egemenlik yolunda bir araç
Çin, İpek Yolu projesiyle salt ticari ilişkiler ağını genişletme çabası içinde değil. Aksine siyasi bir vizyon sergileyerek, ekonomik bir güç olmanın ve bunu daha da geliştirmenin yanı sıra, kendini küresel çapta siyasi bir güç olarak da kabul ettirme peşinde. Temelde bu çıkış, hiç kuşku yok ki, ABD’de Donald Trump yönetiminin, “Önce Amerika” politikasıyla içe kapanma eğilimli bir ekonomi politikasını öncelleme girişimine tanık olunduğu bugünlerde çok daha farklı bir anlam içeriyor. Bu nedenledir ki, Çin yönetiminin, bu devasa ticaret projesinde nasıl bir yol izleneceği kadar, küresel güç unsurlarıyla nasıl farklılaşacağı ya da ortak bir yol izleyeceği noktasında da dikkat çekici bir nitelik taşıyor.
Çin yönetiminin İpek Yolu inisiyatifini, küresel boyutta bir siyasi ve ekonomik güce tedavül ettirme uğraşında olduğunu ortaya koyan ise başkan Cinping’in açılış konuşmasında gizli. Başkan bu konuşmasında, 125 milyar dolarlık İpek Yolu projesi çerçevesinde düzenlenen toplantılara bizzat iştirak eden ülkelerin dışında, Avrupa ve Afrika kıtalarındaki -ve hatta Amerika dahil olmak üzere- her ülkeyi de süreçte kendilerine katılmaları çağrısında bulundu. Böylece, küresel zenginliğin ve barış paylaşımı argümanını dile getirdi. Bu anlamda, Cinping yaptığı açıklamada, sadece Batı, Güney ve Güneydoğu Asya ile Doğu Avrupa’yı değil, Avrupa ve Afrika kıtasını da dahil ederek küresel ticarette çıtayı yükseltmeyi arzu ediyor. Bu konuşma, büyük ümitler vaad eden yaklaşımıyla bir anlamda siyasi mesihçi bir yaklaşım olarak da değerlendirilebilir. Öte yandan, “… adil, makul, şeffaf küresel ticaret ve yatırım kuralları…” gibi söylemlere yer verilen bu konuşmada bir an için konuşan kişinin isim göz ardı edildiğinde, karşımızda on altıncı yüzyıldan bu yana küresel ticarette başat rol oynamış Batı Avrupa’nın denizci milletlerine mensup bir siyaset lideri olduğunu varsayabiliriz.
Çin ve değerler
Bununla birlikte, özellikle Anglo-Sakson geleneğe mensup milletlerin güttüğü küresel ticaret politikalarında emtiadan, alt yapıdan önce veya en azından bunlarla birlikte, ‘değerler zümresinin’ de kayda değer bir rol oynadığı görülür. Bugün ise, bu benzer olguları dile getiren Çin yönetiminin karşı karşıya kaldığı en önemli sorun ve çelişki ne türden değerler zümresiyle küresel kamuoyunun karşısına çıktığıyla ilintilidir. Bu noktada Çin yönetiminin doğudan batıya doğru genişleyen bir rotada, ticarete konu olacağı varsayılan emtia kadar, belki bundan daha ziyade bu ticari faaliyetlerin nasıl ve hangi temeller üzerinde yükseleceği konusuna nasıl bir yaklaşım sergileyeceği yakın dönemde tartışma gündeminin ilk sıralarında yer alacaktır.
Çin’in, doğu ve özellikle de Güney Çin Denizi’nin yüzde doksanlık bölümüne yönelik egemenlik iddiası bölge ülkeleri başta olmak üzere, bölge denizlerinde ticari ve de siyasi çıkarlar gözeten ülkelerce eleştiriliyor. Oysa, İpek Yolları projesi, en azından şimdilik yüksek sesle bir itiraza yol açmış gözükmüyor. Bu hususta, birkaç nedeni ileri sürmek mümkün. Örneğin, İpek Yolları projesinde onlarca ülkenin yer alması, özellikle Güney ve Güneydoğu Asya ülkelerine Çin’in doğrudan alt yapı yatırımları, küresel ekonominin dar boğazı aşma konusunda yeni açılımlara ihtiyaç duyması, ABD yönetiminin Asya-Pasifik bölgesinde küresel ekonominin yüzde 40’ına tekabül edecek kapsamlı ticaret ve işbirliği anlaşmasını rafa kaldırmış olması gibi unsurlar akla geliyor.
Çin, tercübe ettiği tüm kalkınmacı süreçlere rağmen, Kuzey Avrupa ve Kuzey Amerika’nın yenilikçi üretimcilik adıyla anılan ve bir anlamda ‘keşifçi’ ruhun bilimsel araştırma ve kapitalist üretim süreçleriyle buluştuğu alanlarda pek de söz sahibi olduğu söylenemez. Bu ve benzeri nedenlerle Çin, 1980’li yıllardan itibaren ‘başarıyla’ gerçekleştirdiği kalkınmacı modelini, imâlat sanayiinden, orta sınıflaşma eğilimlerinin belirgin hale geldiği kendi iç nüfus yapısı içerisindeki tüketim alışkanlıklarına evirdi. Bununla birlikte, ülkenin güneydoğu doğu sahillerindeki şehirleri ve bölgelerdeki orta sınıfların ötesinde, ülkenin devasa coğrafyasının çeşitli köşelerinde bu süreci hararetle bekleyen daha fazla sayıda kitlenin varlığı ve talepleri Pekin yönetiminin gündeminde. İşte bu bağlamda, Çin yönetimi İpek Yolu projesi gibi, geleneksel ticaret ilişkileriyle başlatılacak bir sürece yaslanmayı bir zorunluluk addediyor.
http://aa.com.tr/tr/analiz-haber/ipek-yolu-cin-in-kuresel-kalkinma-perspektifi/818595